Honderdjarigen in Vilcabamba

Het dorp Vilcabamba, gelegen in het Andesgebergte in het zuiden van Ecuador, op zo'n honderd kilometers ten noorden van de Peruaanse grens, heeft op het eerste gezicht weinig spectaculairs te bieden. Het lijkt een wat slaperig en saai plaatsje en zou een dorpje kunnen zijn zoals er in de Andes zovele te vinden zijn,  zij het dat de omgeving  hier adembenemend mooi is.  De ligging is heel schilderachtig : in het midden van een breed dal met daarboven een strak blauwe hemel en als een gouden krans een stralende lentezon.

Bijna twintig jaar geleden kwam ik zelf voor het eerst in Vilcabamba, toen ik vanuit Loja op weg was naar het Podocarpus natuurreservaat en ik was onder de indruk van de unieke schoonheid van het landschap, de charme van de eenvoudige witte huisjes, de zuiverheid van de lucht en het subtiele aroma van kruiden en citrusvruchten die je onbewust diep doen ademhalen en met volle teugen genieten.  Dit alles verleent aan het dorp een heel bijzondere sfeer.

​De naam Vilcabamba betekent in het Kitchwa (Indianentaal) zoiets als "Heilig Mysterieus Dal" en volgens de lokale legende zou dit gebied het oorspronkelijke Aards Paradijs geweest zijn waaruit Adam en Eva werden verjaagd.  De mythologische achtergrond reikt echter verder dan de in Ecuador alomtegenwoordige katholieke legenden en gaat terug naar de Inca-tijd, zoals blijkt uit de vele archeologische vondsten in het gebied van voorwerpen met mythologische inscripties en symbolen. 

​Ook de vele waterbronnen en meren in de omgeving maken Vilcabamba bijzonder en werden al sinds de tijd dat Vilcabamba een Inca-nederzetting was in verband gebracht met heiligheid en geheimzinnigheid.  Het water uit deze meren welke voor de watervoorziening in het gebied zorgen, is afkomstig van verschillende  bergrivieren en bevat een hoge concentratie van mineralenbezinksels welke vooral heilzaam zouden zijn voor mensen die aan gewrichtsziekten zoals arthritis lijden.

​Vilcabamba dankt zijn bekendheid echter vooral aan de interesse van internationaal vermaarde gerontologisch onderzoekers. Nadat begin zeventiger jaren, Alexander Leaf  (een medisch onderzoeker van de Harvard Universiteit) in de National Geographic een artikel publiceerde waarin voor het eerst melding werd gemaakt van het opmerkelijk hoog aantal hoogbejaarden die in het dorp werden aangetroffen, werd Vilcabamba internationaal bekend.  Vele inwoners hadden een leeftijd van tachtig, negentig jaar of ouder en Vilcabamba telde zelfs, op een bevolking van nauwelijks 1500 inwoners, verschillende honderdjarigen. De oudste inwoner (in 1971) was zelfs 122 jaar oud !  Dit kon niet worden toegeschreven aan een massale immigratie van ouderen.  Vilcabamba was toentertijd nog een eenvoudig agrarisch dorpje en vrijwel geïsoleerd van de buitenwereld.  Het duurde tot de jaren tachtig voor er een enigszins behoorlijke weg doorheen liep en van (internationaal) toerisme, laat staan van "pensioenemigranten" was destijds nog geen sprake. Het ging  wel degelijk om autochtone dorpsbewoners.

​David Davis, een gerontoloog verbonden aan de Universiteit van London die geïnspireerd werd door het eerder onderzoek van Leaf  naar het belang van omgevingsfactoren in het voorkomen van verlengd leven in gemeenschappen in de (Georgisch-Russische)  Kaukasus reisde in 1973  naar Ecuador af om in  Vilcabamba  een vergelijkbaar onderzoek te doen. Hij zou er meer dan drie jaar verblijven, samen met een team bestaande uit een lokale arts, een verpleegster, een fotograaf en een antropoloog, nam honderden interviews af van oudere bewoners en hun familieleden en legde zijn observaties omtrent gewoonten, voedingswijze en leefstijl van de ouderenpopulatie vast in een onderzoeksverslag, dat in boekvorm werd gepubliceerd in 1975 onder de titel "Centenarians of the Andes".

 Qua stijl doet dit boek inmiddels wel wat gedateerd aan maar het is vlot geschreven en laat zich als een fascinerend reisverslag lezen. Daarbij is het intrigerend om te lezen hoe respectvol en met oog voor details de auteur zijn onderzoekswerk heeft verricht in de directe omgeving van deze mensen.  Ook uit wetenschappelijk oogpunt maakt het een degelijke indruk.  Davis was zich er van bewust dat hij de authenticiteit van de leeftijden van de proefpersonen diende te documenteren en vergeleek dan ook systematisch de gegevens van geboorteakten (voor zover aanwezig) met die van de kerkelijke doopregisters, informatie die hij aanvulde en verder onderbouwde met interviews van familieleden en naastbetrokkenen van de proefpersonen.
​Uiteraard waren in de primitieve gemeenschap die Vilcabamba destijds was, geboorte-akten niet in alle gevallen aanwezig of waren niet goed leesbaar meer.

Op grond van zijn onderzoek kwam Davis tot  interessante bevindingen welke opvallende overeenkomst vertoonden met de conclusies van het onderzoek naar verlengd leven in de Georgische gemeenschappen in de Kaukasus :

​- de gemeenschappen leefden in een bergachtig gebied,
​- het klimaat kenmerkte zich door weinig regenval en veel zon,
​- de gemeenschappen waren agrarische georiënteerd,
- naar westerse normen arm,
​- hun dieet was calorie arm en voornamelijk vegetarisch,
- zij rookten zelf verbouwde tabak,
​- de mannen dronken gemiddeld dagelijks drie eenheden alcohol (bier of   brandewijn),
- zij gebruikten natuurgeneeskundige planten en kruiden ter behandeling van ziekten,
​- zij sliepen van zonsondergang tot zonsopgang,
​- ouderen bleven arbeidsmatig actief,
​- er was weinig wat stress veroorzaakte in hun leven,
​- zij waren tot op hoge leeftijd seksueel actief,
​- zij leefden in hechte sociale gemeenschappen waarin religie een rol speelde,
​- ouderen genoten waardering en achting in de gemeenschap.

​Naarmate de faam van Vilcabamba als "eiland" van langlevendheid toenam en het toerisme in de regio op gang begon te komen, namen echter de twijfels toe en het was één van de eerste auteurs die over Vilcabamba had gerapporteerd, namelijk Leaf  die ervoor zorgde dat een aantal onderzoekers ter plekke nog eens goed  de onderzoeksresultaten tegen het licht zouden houden.

Leafs wantrouwen was vooral gewekt doordat hij in 1971 (de destijds oudste man van het dorp) had geïnterviewd welke op dat moment had verklaard 122 jaar  te zijn, doch toen Leaf hem drie jaar later opnieuw interviewde vertelde de man 134 jaar te zijn. Hij was ook één van de personen van wie geen geboortebewijs voorhanden was.

​Onder de nodige druk van de onderzoekers werd duidelijk dat ook van een aantal andere ondervraagden de leeftijden niet klopten en het kwam erop neer dat van de "honderdjarigen" de gemiddelde leeftijd niet hoger dan 86 jaar was. Als mogelijke verklaring gaven de onderzoekers aan dat er wellicht bij de betrokkenen sprake was geweest van het  bekende fenomeen van "leeftijdsoverdrijving",  waarbij ouderen in deze gemeenschappen proberen extra prestige te winnen in hun gemeenschap. Daarnaast zouden in enkele gevallen door Davis vergissingen zijn begaan doordat (zoals in Ecuador niet ongebruikelijk is) verschillende familieleden dezelfde namen hadden waardoor verwarring in het analyseren van de persoonsgegevens was ontstaan. Van een aanzienlijk aantal hoogbejaarde deelnemers aan het onderzoek konden de autoriteiten de echtheid van hun geboortecertificaten daarentegen bevestigen.

​Het laat zich echter raden dat  de resultaten van dit onderzoek een fikse domper betekenden op het aanvankelijke enthousiasme van de overheid . Er waren reeds gesprekken gestart met Japanse investeerders die plannen hadden voor de bouw van een gerontologisch laboratorium en een kuuroord doch deze werden al snel afgeblazen.

​Desondanks bleef Vilcabamba zijn aantrekkingskracht behouden en in de voorbije decennia is het toerisme in de regio flink toegenomen (gelukkig)  zonder dat men  van massatoerisme kan spreken. Vooral zogenaamde "rugzaktoeristen" wisten Vilcabamba te vinden maar de laatste jaren  is ook een toenemend aantal "senioren" in de regio neergestreken met het doel zich blijvend te vestigen en hier een nieuw (en langer ?) leven te beginnen.

​Deels uit nieuwsgierigheid maar uiteraard ook om een weekend in de prachtige natuur door te brengen, ben ik vorig jaar terug gegaan naar Vilcabamba en vond het dorp niet zo veel veranderd.  Alles ademde nog steeds rust en sereniteit en de vergezichten op het omringende Andes - landschap waren nog steeds van een ongeëvenaarde schoonheid.   In het dorp waren er wat meer auto's  dan twintig jaar geleden. Omheen het dorpsplein zag ik restaurantjes die er destijds niet waren. Het centrum telt momenteel ook enkele hotelletjes en toeristische bedrijfjes en ik kwam ook enkele toeristen,- buitenlanders, maar ook een paar Ecuadoriaanse gezinnen- tegen.

​Op mijn wandeling door het dorp ontmoette ik ook nog een Australische ex-pat die mij vertelde ruim dertig jaar geleden naar Vilcabamba te zijn gekomen, voor de rust en dat "longevity thing" .  Hij vertelde mij dat er in de beginjaren inderdaad een groot aantal hoogbejaarden in Vilcabamba waren.  Van die oudere generatie zijn er nu niet veel meer van in leven en hun nakomelingen worden niet meer zo oud omdat hun leefwijze veranderd is, aldus mijn zegsman en hij legde uit :   "Vroeger had elk gezin hier zijn eigen moestuin.  Er werd alleen gegeten wat zelf werd verbouwd, zonder kunstmatige meststoffen en bestrijdingsmiddelen.  Men begon de dag al met een wandeling van 5 tot 10 km naar het eigen stukje landbouwgrond.  Nu hebben vele gezinnen een auto en de voedingsgewoonten zijn veranderd.  Er is een (kleine) supermarkt in het dorp en mensen kopen ook voedsel in blik en ander industrieel bereide etenswaar.  En niet zonder ironie voegde hij eraan toe :  "Sinds er een paar huisartsen in het dorp gevestigd zijn en zelfs een lokale ziekenhuispost is de levensverwachting van de inwoners gedaald.  Vooral ouderen zouden niet zoveel medicatie moeten nemen daar dit een veel grotere en negatieve impact heeft op hun organisme". 

Op mijn vraag wat hij zelf vond van het legendarische "longevity onderzoek" haalde hij de schouders op en zei na enige aarzeling : "Weet je, er   is een zekere controverse met betrekking tot dat hele onderzoek. Misschien is er wel van enige overdrijving sprake geweest maar denk jij echt dat de Monsanto's en  Bayers van deze wereld, die hele lobby van grote bedrijven in de voedings- en farmaceutische industrie reikhalzend uitzien naar een onderzoek dat aantoont dat je gezonder en langer leeft zonder chemisch gemanipuleerd voedsel te consumeren ? Dat je beter af bent door, zoals ik deed,  je uit de "ratrace" terug te trekken en rustig te gaan leven in een dorpje met natuur om je heen in plaats van in een woestijn van staal, glas en beton ?"

De resultaten van het onderzoek en de magie van Vilcabamba buiten beschouwing gelaten, wat kunnen wij van het hele verhaal leren ? Is er een zinnig mens die eraan zal twijfelen dat gezonde voeding, zuivere lucht, zonlicht, lichaamsbeweging, goede sociale relaties en (zelf)/waardering door je omgeving bevorderlijk zijn voor je leven en welzijn ? En Is onze westerse manier van omgaan met ouderdom wel zo zalig makend ? Vooral deze laatste vraag blijft bij nog wel even hangen..